سید مرتضی کشمیری

سید مرتضی رضوی کشمیری (۱۳۲۳-۱۲۶۸ ق)، از فقها و عرفای بزرگ شیعه در قرن ۱۴ قمری بود که در سایه تربیت و ارشاد عالمان بزرگی چون ملا حسین‌قلی همدانی و در پرتو علم و عمل و تقوا به درجات عالی عرفان رسید و در زمره اولیای خدا و صاحب کرامات شد. شیخ حسنعلی اصفهانی از شاگردان نامدار اوست.

ولادت و خاندان

سید مرتضی رضوی کشمیری در هشتم ربیع الاول سال ۱۲۶۸ ه.ق در ایالت کشمیر هندوستان، در خانواده ای روحانی از سلسله سادات رضوی، به دنیا آمد. پدرش سید مهدی شاه بن سید محمد، عالمی زاهد بود که در کشمیر به تبلیغ معارف اسلامی و تدریس علوم دینی، اشتغال داشت. مادرش نیز بانویی دانشمند و باکمال بود. وی دوشادوش همسرش سید مهدی شاه به تبلیغ و تدریس علوم مختلف می پرداخت که در تدریس و تعلیم دانش ریاضی دارای احاطه خاص و در این زمینه شهرت فراوانی داشت.

سید مرتضی کشمیری نسبش با چند واسطه به امام رضا علیه السلام می رسد، از این رو به «رضوی» مشهور است. نسبت دیگر او، «قمی» است، چه این که اجدادش از مدینه به قم مهاجرت نمودند و در آن شهر ماندگار شدند. جد بزرگش سید محمد اعرج فرزند احمد ابی المکارم فرزند ابوجعفر موسی مُبرقع، اولین فرزند از این خاندان بود که در سال ۲۵۴ ه.ق به قم آمد.

او را «کشمیری» می گویند، چون جد هفتم وی، سید ابوالحسن شاه از عالمان و فقیهان قمی بود که برای ترویج احکام دین به مشهد رضوی و از آن جا به ایالت کشمیر هندوستان هجرت کرده و در همان جا ماندگار شد و سلسله خاندان کشمیری را تأسیس کرد. قبر سید ابوالحسن رضوی قمی در محلی به نام «بلبل لنکر» یا «بلبل لانکر» واقع است که یکی از زیارتگاه‌های معروف کشمیر به حساب می آید.

آل کشمیر که یک شاخه از آن به «آل هاشم» نیز شهرت دارد، از خاندان های معروف در ایالت کشمیر، قم و خصوصاً کربلا هستند. عالمان و فقیهان معروف بسیاری از آن برخاسته و منشأ خدمات فرهنگی و اجتماعی فراوانی در جامعه اسلامی بوده و هستند. از میان آنان می توان به عالمان و فقیهان زیر اشاره کرد:

• سید محمدعلی (متوفای ۱۳۷۶ ه.ق) فرزند سید محمدحسن فرزند سید عبدالله از عالمان مبارز در انقلاب میرزای شیرازی دوم علیه انگلیسی ها که مزدوران انگلیسی، منزل وی را در کربلا به توپ بستند.
• سید رضا آل کشمیری از روحانیون مبارز و از یاران آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی در عصر پهلوی که به عراق و از آن جا به بیروت تبعید و از یاران امام موسی صدر گردید.

تحصیلات و استادان

سید مرتضی رضوی کشمیری، بعد از فراگیری خواندن و نوشتن و قرائت قرآن، مقدمات علوم دینی را از همان کودکی آغاز نموده و تا نوجوانی در کشمیر ادامه داد. او نهج البلاغه، شرح هدایه ملاصدرا، ریاضیات، منطق و فلسفه را زیر نظر مدرسان، فقیهان و دانشمندن ماهر کشمیر و با کمک فهم سرشار، استعداد فراوان و حافظه قوی، به خوبی فراگرفت.

وی در سال ۱۲۸۴ ه.ق در سن ۱۶ سالگی همراه دایی خود سید محمد کشمیری (متوفای ۱۳۱۳ ه.ق) برای تکمیل یافته های خود راهی شهرهای کربلا و نجف اشرف، شهر علم و فقاهت شد و در آن دو شهر نزد عالمان و فقیهان نامدار به کسب علوم عقلی و نقلی پرداخت و پس از سال ها تحصیل و تحقیق و تهذیب نفس، به درجه بلند اجتهاد و کمال نایل آمد و در ردیف دانشمندان آن عصر قرار گرفت.

سید مرتضی کشمیری، در میان عالمان و فقیهان نجف و کربلا از جایگاه علمی خاص برخوردار بود. وی علاوه بر احاطه بر زبان های فارسی، عربی و هندی در علوم حدیث، فقه، اصول، اخلاق، فلسفه، رجال و سایر علوم اسلامی تبحر داشت. آن گونه که در وصفش گفته اند: با هیچ کدام از فقیهان، فیلسوفان، عالمان اخلاق، روایت شناسان و دیگر دانشمندان نمی نشست، مگر آن که آنها اعتراف می کردند که وی در همه دانش های اسلامی، دارای تخصص و احاطه کامل است.

شرح حال نویسان نام برخی از آن استادان را به شرح ذیل ذکر کرده اند:

• سید مهدی کشمیری؛ وی پدر سید مرتضی کشمیری که در کشمیر، «نهج البلاغه» و شرح «هدایه» ملاصدرا و بعضی از مقدمات علوم حوزه را به فرزندش سید مرتضی آموخت.
• سید محمد کشمیری (متوفی ۱۳۱۳ ه.ق)
• مولی تفضل حسین: کشمیری، درس های ریاضیات، منطق و فلسفه را در کشمیر نزد سه استاد اخیر آموخت.
• سید مهدی قزوینی (متوفی ۱۳۰۰ ه.ق)
• سید حسین بهبهانی (متوفی ۱۳۰۰ ه.ق)
• شیخ محمدحسین کاظمی (متوفی ۱۳۰۸ ه.ق)
• شیخ محمدتقی هروی (متوفی ۱۲۹۹ ه.ق)
• ملا حسینقلی همدانی نجفی (متوفی ۱۳۱۱ ه.ق)
• شیخ زین العابدین مازندرانی حائری (متوفی ۱۳۰۹ ه.ق)
• میرزا حسین خلیلی تهرانی (متوفی ۱۳۲۶ ه.ق)
• میرزا محمدحسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲ ق)
• سید حسین ترک
• شیخ محمد لاهیجی

• شیخ نوح قرشی نجفی (متوفی ۱۳۰۰ ه.ق)
• شیخ محمدحسن یاسین بن محمدعلی (متوفی ۱۳۰۸ ه.ق)
• سید حسن بن سید محمدرضا بحرالعلوم
• میرزا احمد هاشم فرزند میرزا زین العابدین موسوی خوانساری (متوفی ۱۳۱۸ ه.ق)
• سید اسدالله اصفهانی (متوفی ۱۲۹۰ ه.ق)

بعضی از شرح حال نویسان، علاوه بر استادان ذکر شده، شیخ مرتضی انصاری را نیز در زمره استادان بنام وی ذکر کرده اند. ولی به نظر می رسد که صحیح نباشد چرا که شیخ مرتضی انصاری متوفای ۱۲۸۱ ه.ق است و سید مرتضی کشمیری در سال ۱۲۸۴ ه.ق برای تحصیلات عالی علوم دینی وارد نجف اشرف شده است. بنابراین وی سه سال بعد از وفات شیخ انصاری در محضر استادان نجف و کربلا به تحصیل پرداخته است.

تدریس و شاگردان

سید مرتضی کشمیری با وفات استاد اخلاق و عرفان خود آیت الله ملا حسین‌قلی همدانی در سال ۱۳۱۱ ه.ق، تدریس علوم دینی را به طور رسمی آغاز و تا آخر عمر بابرکتش ادامه داد. بسیاری از دانشمندان و جویندگان علوم اسلامی در درس های فقه، اصول و اخلاق وی حاضر شده، از اقیانوس دانش وی بهره‌های فراوان بردند.

جامعیت در علوم اسلامی، احاطه بر اصول و فروع در آن علوم، اطلاع از مبانی و اقوال و نیز تقوای عالی و وجود کمالات معنوی، عامل جذب شاگردان بزرگ به مکتب علمی او بود. شیخ آقا بزرگ تهرانی از دانشمندان اسلامی در این باره می گوید: من چندین سال در محضر آیت الله سید مرتضی کشمیری به تحصیل پرداختم. او را عالمی ربانی، جامع علوم فقه، اصول، حدیث، تفسیر و دیگر علوم رسمی و غیررسمی حوزه یافتم.

سید مرتضی کشمیری شاگردان فراوانی در مکتب علمی خود از قبیل فقه، اصول و اخلاق پرورش داد که هر کدام از آن ها در عصر خویش از مفاخر و بزرگان عالم اسلام به حساب آمدند. از جمله این شاگردان:

• سید محمود مرعشی نجفی (متوفی ۱۳۳۸ ه.ق)
• میرزا ابراهیم تبریزی
• شیخ محمدحسین بن محمدخلیل شیرازی عسکری
• سید علم الهدی نقوی کابلی
• سید محمدموسی خلخالی
• آقا حسین طباطبایی قمی
• میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
• سید محمدحسین غزنوی
• شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی
• شیخ عبدالکریم حائری یزدی
• شیخ آقا بزرگ تهرانی
• محمدحسین غروی اصفهانی
• شیخ حسین حیدرعاملی
• سید عبدالله ثقة الاسلام
• سید ناصر حسین لکنهوی
• میرزا محمود شیرازی
• میرزا عنایت الله اخباری
• میرزا محمد جولانی
• شیخ جوادشاه عبدالعظیمی
• شیخ علی اکبر نهاوندی
• سید شهاب الدین مرعشی نجفی
• میراز عبدالباقی ملاباشی شیرازی
• شیخ محمدحسن عمروآبادی

آثار و تألیفات

سید مرتضی کشمیری، دارای مهارت و تخصص کافی در تمام رشته های علوم اسلامی بود از این رو علاوه بر تدریس، به نگارش در آن زمینه نیز پرداخت. گرچه بیشتر آنها در حد دست نوشته باقی ماند. به هر حال تألیفات و دست نوشته های آن دانشمند اسلامی را تحت عنوان های ذیل می توان معرفی کرد:

• اعلام الاعلام فی علم الرجال
• حاشیه علی القوانین
• حاشیه علی «ریاض المسائل» سید علی طباطبایی
• تعلیقه علی شرح الهدای للقاضی میبدی
• حاشیه علی شرح اللمعه
• تعلیقه علی تقویم المحسنین
• رساله فی اعمال الهندسه
• شرح علی التحریر سلطان الحکماء
• شرح علی صفحه الاسطرلاب للبهایی
• رساله فی البعد بین البلاد
• تعلیقه علی الحاشیه للمولی غلام یحیی
• تعلیقه علی الحواشی میر زاهد علی شرح التهذیب
• تعلیقه علی شرح التلخیص الچغمینی
• بحث فی الاسطرلاب
• تعلیقه علی شرح لسلطان الحکماء
• ملحق الرساله فی البعد بین البلاد
• شرح عباره المنهاج للمولی الکرباسی حول القبله
• تعلیقه علی رساله ابن فهد حلی
• تعلیقه علی أمل الآمل للحر العاملی
• شرح مبحث الزوال
• رساله فی شرح روایة عبدالله بن سنان من اصحاب الصادق علیه السلام
• تعلیقه علی رساله خلاصة الحساب شیخ بهائی
• تعلیقه علی منتخب الاتحاف سیوطی
• تعلیقه علی شرح درایة الحدیث شهید ثانی
• تسلیک النفس الی جانب القدس

کشمیری از نگاه دیگران

دانشمندان علوم مختلف اسلامی و نیز شرح حال نویسان، به خاطر وجود ویژگی های علمی و معنوی در سید مرتضی کشمیری او را با صفات متعدد ستوده اند و از او به بزرگی یاد کرده اند.

• شیخ آقا بزرگ تهرانی او را به سید مشایخ خود، علامه و با تقواترین توصیف می کند و در جای دیگر از او به نام عالم ربانی، جامع علوم عقلی و نقلی، در نهایت ورع و تقوا، یاد می کند.
• نویسنده کتاب عشائر کربلا در مورد سید مرتضی کشمیری می گوید: او فقیهی زاهد و با ورع و دارای کرامات گوناگون بود.
• آیت الله مرعشی نجفی نیز او را به جامعیت در علم و عمل و گستردگی اطلاع و آگاهی نسبت به اخبار، آگاه به مبانی فلسفی و سایر علوم اسلامی توصیف می کند.
• نویسنده گنجینه دانشمندان می گوید: سید عالمان، آیت الله سید مرتضی رضوی فرزند سید مهدی کشمیری، عالمی فقیه، محدثی آگاه، عابدی با ورع، پارسایی با تقوا و عارفی صالح، از نوادر عصر خویش بود. به یک واسطه از آیت الله حاج آقا حسین قمی شنیدم که گفته است: من منکر بودم که آدم خوب در زمان ما پیدا شود، تا وقتی که حاج شیخ ابوالقاسم کبیر را در قم و حاج سید مرتضی کشمیری را در کربلا ملاقات کردم و یقین پیدا کردم که در این زمان هم آدم خوب پیدا می شود.

ویژگی‌های اخلاقی

سید مرتضی کشمیری از زمره عارفان بزرگ عصر خویش بود که در سایه تربیت و ارشاد عارفان بزرگی همچون ملا حسین‌قلی همدانی (متوفای ۱۳۱۱ ه.ق) به درجات عالی عرفان رسید. این عالم ربانی در نهایت ورع و تقوا و پیوسته در جهاد نفس و ریاضت، عبادت و سیر و سلوک عرفانی بود. اشاره به دو کرامت از این عالم ربانی و فرزانه خالی از لطف نخواهد بود:

مشکل گشایی حضرت زهرا علیهاالسلام:

در کربلا یکی از طلاب علوم دینی، آیت الله سید مرتضی کشمیری را به حجره خود دعوت نمود و او نیز قبول کرد. آن طلبه همراه آیت الله کشمیری به سوی حجره اش راهی شد، به در حجره رسیدند. دیدند در حجره بسته است، چرا که هم حجره ای او در را قفل و کلید را با خود برده بود. آن طلبه از این واقعه بسیار ناراحت شد، از آیت الله کشمیری عذرخواهی کرد و گفت: اگر اجازه دهید قفل را بشکنم. آیت الله کشمیری فرمود: مشهور است که اگر نام مادر حضرت موسی علیه السلام را بر قفل و در بسته بخوانند، بدون کلید باز می شود. قطعا نام و مقام مادر ما حضرت فاطمه علیهاالسلام از نام و مقام مادر حضرت موسی علیه السلام بالاتر است. از این رو دستش را بر روی قفل در حجره گذارد و گفت: یافاطمه، که قفل فورا باز شد.

دعا برای مریض:

مرحوم سید محمد نصیرآبادی نقل می کند: «هنگامی که آیت الله کشمیری در عراق بود، یکی از دوستانم به نام نواب مولوی سید اصغر حسین، به بیماری سختی مبتلا گردید؛ به طوری که از معالجه نتیجه نگرفت. شبی در عالم رؤیا دیدم در باغ سبز و خرمی هستم و در آن جا قصر باشکوهی وجود دارد. چون در فکر درمان سید اصغر حسین بودم، تصمیم داشتم از آن باغ بیرون آیم، ناگاه صدایی از آن باغ شنیدم که می گفت: کجا می روی؟ گفتم برای پرستاری از سید اصغر حسین می روم. او گفت: چرا به محضر سید مرتضی کشمیری نمی روی تا برای سید اصغر دعا کند؟ گفتم: او در کجاست؟ گفت: در میان همین قصر است. در عالم خواب به طرف قصر رفته و وارد قصر شدم، سید مرتضی را در مصلای قصر دیدم. سلام کردم، جواب سلام مرا داد و لبخند زد. عرض کردم: برای شفای سید اصغر حسین دعا کنید. ایشان دعا کرد من از قصر بیرون آمدم. ناگاه از خواب بیدار شدم. دریافتم که اول اذان صبح است. وضو گرفتم و نماز خواندم و سپس به خانه سید اصغر حسین رفتم. دیدم آیت الله سید مرتضی کشمیری به عیادت ایشان آمده و در کنار بستر سید اصغر حسین نشسته است، ماجرای خواب خود را برای آقا نقل کردم و تقاضای دعا برای شفای سید اصغر حسین نمودم، سید مرتضی گریه کرد و فرمود: شاید شخصی دیگری را دیده ای و به من فرمود: موضوع را مخفی بدار. برای شفای سید اصغر حسین دعا کرد، به طوری که او همان روز شفای کامل پیدا کرد.

اقامه نماز جماعت:

سید مرتضی رضوی کشمیری علاوه بر آن که یک چهره علمی بزرگ بود، به عنوان عالمی ربانی در اذهان عوام و خاص کربلا، دارای تقدس خاصی بود. از این رو از او درخواست کردند تا در کربلا به اقامه جماعت بپردازد. او نیز درخواست آنان را پذیرفته، در حرم مقدس حسینی به اقامه جماعت پرداخت که تا آخر عمر شریفش ادامه داشت. مردم کربلا، خصوصاً اهل علم آن شهر، علاقه خاصی به وی داشتند و در نماز جماعت به او اقتدا می کردند.

وفات

آیت الله عارف سید مرتضی کشمیری بعد از سال ها تحصیل، تدریس و تهذیب نفس، در تاریخ ۱۳ شوال سال ۱۳۲۳ ه.ق در شهر مقدس کاظمین دار فانی را وداع گرفت و به دیار باقی شتافت. پیکر پاک او به کربلای معلی انتقال داده شد و بعد از تشییع در حجره سوم بیرون از باب زینبیه موسوم به حجره کابلیه به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۴، زندگی نامه "سید مرتضی رضوی کشمیری" از علی کرجی.